غلام‌حسین مصاحب، پدر ریاضیات جدید

غلام‌حسین مصاحب در سال ۱۲۸۹ خورشیدی از پدری طبیب و مادری شاعر در تهران دیده به جهان گشود. برنامه‌ زندگی او بسیار منظم بود. از کودکی اهل مطالعه بود و به ریاضیات علاقه‌ای وافر داشت. یک بار پدرش به شوخی گفت: «غلامحسین خان، شما از این x و y خسته نمی‌شوید؟ این‌ها به چه درد می‌خورند؟»
و غلامحسین در جواب گفت: «آقاجان آینده دنیا به همین x و y بستگی دارد و روی آن‌ها بنا می‌شود.» دبیرستان را به عنوان شاگرد اول تهران در ۱۶ سالگی تمام کرد.

تحصیلات عالی را نخست در تهران (دانشگاه خوارزمی فعلی) و سپس در فرانسه و انگلستان ادامه داد و در سال ۱۳۲۷ مدرک دکترای ریاضیات را از «دانشگاه کمبریج» انگلستان دریافت کرد. هنگام ورود به کمبریج، علاقه‌مند بود که دوره دکترا را زیر نظر پروفسور بِسیکویچ بگذراند، اما او به سختی دانشجوی خارجی می‌پذیرفت. پروفسور در ضمن مصاحبه‌ای از وی می‌پرسد: آیا غلامحسین مصاحبی را که تحقیقاتی درباره خیام کرده است، می‌شناسد؟ و مصاحب در جواب می‌گوید: «خودم هستم.» به این ترتیب، برای دوره دکترا زیر نظر بِسیکویچ پذیرفته می‌شود.

در دوره دکترا یکی از افتخارات او، پذیرفته‌شدن در حلقه شاگردان خاص برتراند راسل، فیلسوف و ریاضی‌دان نامدار انگلیسی بود. راسل دو گونه کلاس داشت: یکی کلاس عادی که حدود 500 دانشجو داشت، و دیگری کلاسی خاص با پنج دانشجو که آن‌ها را از میان خیل متقاضیان گلچین می‌کرد؛ مصاحب یکی از این پنج تن بود.

این ریاضی‌دان‌ برجسته، به زبان‌های فارسی، عربی، فرانسوی و انگلیسی مـسلط بـود و بـا زبان‌های‌ آلمانی و روسی در حد استفاده از متون علمی آشنایی داشت. در ۲۰ سالگی با انتشار مجله «ریاضیات عالی و مقدماتی»، گام‌های مؤثری در ترویج ریاضیات در کشور برداشت. از همان موقع هم به تألیف کتاب‌های درسی برای دبیرستان اقدام کرد. تألیفات او، از نظر تنوع موضوع اعجاب‌انگیزند؛ از معرفی خیام ریاضی‌دان تا روزنامه‌نگاری سیاسی و دانشنامه‌نویسی.

مصاحب شخصیتی چند بعدی داشت. با وجود شهرتش به عنوان ریاضی‌دان، آثار غیرریاضی زیادی هم دارد که یکی از درخشان‌ترین آن‌ها «دایرة‌المعارف فارسی»، به عنوان میراث ماندگار مصاحب است که برای نخستین بار به روش علمی و با معیارهای بین‌المللی در کشور تدوین شد. بنابراین، او بنیان‌گذار دانشنامه‌نویسی مدرن در کشور است. دو نمونه از کتاب‌های ریاضی او، «آنالیز ریاضی» (اولین کتاب فارسی در این زمینه، چاپ سال ۱۳۴۸) و «تئوری مقدماتی اعداد» هستند که مجموعاً بالغ بر 5000 صفحه می‌شوند. کتاب دوم در سال ۱۳۶۲ به عنوان کتاب سال جمهوری اسلامی ایران برگزیده شد.

مصاحب، پدر ریـاضیات جدید ایران است که برای نخستین ‌بار مفاهیم و اصول این علم را بـه ایـران آورد و در دانشگاه‌ها تدریس‌ کرد. در سال 1345 مؤسسه ریاضیات¹ را تأسیس کرد که در زمینه تربیت ریاضی‌دانان تراز اول در کشور، پیشرو بود و تعداد انگشت‌شماری دانشجو می‌پذیرفت و تمام کوشش خود را برای آموزش‌وپرورش آنان به کار می‌بست. تا سال 1358 طی ۱۳ دوره، 74 مدرس ریاضی دانشگاهی در آن مؤسسه تربیت شدند که اکثر آن‌ها امروزه از چهره‌های سرشناس و پیشکسوت ریاضیات کشور محسوب می‌شوند.

او معلمی بزرگ بود که در علم، آموزش و مدیریت آموزشگاهی، یک‌تنه جریان عظیمی به راه انداخت و تأثیری شگرف بر جای گذاشت. مردی که در دارالمعلمین درس خواند و معلم شد، به وزارت مـعارف (فرهنگ) هم وارد شد و چند سالی نیز در این وزارتخانه، مسئولیت‌هایی، از جمله ریاست تعلیمات عالیه را بر‌ عهده داشت. او از برجسته‌ترین دانشمندان تاریخ معاصر است که علم و فرهنگ در ایران مدیون اوست. وی تمام زندگی خود را صرف آموختن و آموزش ‌کرد؛ حتی لحظه‌ای که در 21 مهرماه سال 1358 و در سن ۶۹ سالگی از دنیا رفت، مداد در دستش بود و در کنار نوشته‌ها و کتاب‌هایش جان به جان‌آفرین تسلیم کرد. او در آموزش و هر امر دیگر، کار اندک و ناقص را نمی‌پسندید و معتقد بود: یا عالی یا هیچ.

پی‌نوشت: در سال ۱۳۷۶ مؤسسه ریاضیات به «مؤسسه تحقیقات ریاضی دکتر غلامحسین مصاحب» تغییر نام یافت.

نوشته از: دکتر رضا حیدری قزلجه
ماهنامه آموزشی، تحلیلی و اطلاع رسانی رشد برهان ریاضی متوسطه اول، دوره 26، شماره 2، صفحه 18