عمر خیام، شاعر، ریاضیدان و ستارهشناس برجسته ایرانی، یکی از نامآورترین شخصیتهای علمی و ادبی تاریخ ایران به شمار میرود. او در قرن پنجم هجری (قرن یازدهم میلادی) در نیشابور به دنیا آمد و در علوم مختلف از جمله ریاضیات، نجوم و فلسفه به درجهای عالی دست یافت.
یکی از مهمترین دستاوردهای خیام در زمینه ریاضیات، اصلاح گاهشماری ایرانی بود. او با بررسی دقیق حرکت خورشید و اجرام آسمانی، تقویمی را تدوین کرد که دقت آن حتی از تقویم گریگوری که امروزه در سراسر جهان مورد استفاده است، بیشتر بود. این گاهشماری که به «تقویم جلالی» معروف است، در زمان سلطنت جلالالدین ملکشاه سلجوقی تنظیم شد و یکی از پیشرفتهترین سیستمهای زمانسنجی در دوران خود محسوب میشود.
خیام در حوزه ادبیات نیز جایگاهی والا دارد. رباعیات او که به زبان فارسی سروده شدهاند، از زیباترین و پرمحتواترین اشعار عرفانی و فلسفی محسوب میشوند. مضامین رباعیات خیام اغلب درباره گذر عمر، لذت از لحظات زندگی، و اسرار هستی هستند. این اشعار در دوران خود شهرتی محدود داشتند، اما در قرن نوزدهم میلادی، با ترجمه ادوارد فیتزجرالد، شهرت جهانی یافتند و تأثیر عمیقی بر ادبیات و فلسفه غرب گذاشتند.
در کنار فعالیتهای علمی و ادبی، خیام به فلسفه نیز علاقهمند بود و در آثارش میتوان دیدگاههای فلسفی عمیقی درباره جهان و هستی یافت. او به طور ضمنی به مسائلی چون جبر و اختیار، رازهای زندگی و ناپایداری دنیا پرداخته است.
خیام در سالهای پایانی زندگیاش به تدریس و پژوهش در نیشابور مشغول بود و پس از درگذشتش، مقبره او در این شهر به یکی از نمادهای فرهنگی و گردشگری ایران تبدیل شد. آثار علمی و ادبی او همچنان الهامبخش پژوهشگران و علاقهمندان به فرهنگ و تمدن ایران است.
یکی از مباحثی که در کتاب جبر و مقابلهی خیام، بررسی شده است معادلات کسری میباشد که به عنوان نمونه، یکی از آنان را با هم میبینیم:
مسئله) اگر گفته شود جزء مال و دو جزء جذر، معادل یک و یکچهارم است، مطلوب را به دست آورید.
این مسئله به زبان و علائم ریاضی امروز، به این صورت نوشته و حل میشود:
$$ \frac{1}{x^2} + \frac{2}{x} = 1 \frac{1}{4} $$
$$ \frac{1}{x^2} = t^2 $$
$$ t^2 + 2t = 1 \frac{1}{4} = \frac{5}{4} $$
$$ t^2 + 2t + 1 = \frac{5}{4} + 1 = \frac{9}{4} $$
$$ (t+1)^2 = \left(\frac{3}{2}\right)^2 $$
$$ t+1 = \frac{3}{2} \Longrightarrow t = \frac{1}{2} \Longrightarrow x = \pm 2 $$
$$ t+1 = -\frac{3}{2} \Longrightarrow t = -\frac{5}{2} \Longrightarrow x = \pm \frac{2}{5} $$
که فقط جوابهای 2 و 2/5- قابل قبول هستند.(چرا؟)
کتابهای خیام
| نام تصنیف | موضوع | مکان نسخهی خطی |
|---|---|---|
| مشکلاتالحساب | رسالهی حساب | پیدا نشده |
| بینام | رسالهی جبر | تهران |
| رساله فیالبراهین علی مسائل الجبر والمقابله | رسالهی جبر | پاریس، لیدن، لندن، نیویورک و رم |
| شرحالمشکل من کتابالموسیقی | رسالهی تئوری موسیقی | پیدا نشده |
| شرح من اشکل من مصادرات کتاب اقلیدس | رسالهی هندسه | لیدن |
| مختصر فیالطبیعیات | رسالهی فیزیک | پیدا نشده |
| میزانالحکم | رسالهی فیزیک | لنینگراد، بمبئی، حیدرآباد و گوتا |
| لوازم الامکنه | رسالهی جغرافیا | پیدا نشده |
| رسالهالکون و التکلیف | رسالهی فلسفی | قاهره |
| الجواب عن ثلاث مسائل | رسالهی فلسفی | قاهره |
| الفباءالعقلی فی موضوعالعلمالکلی | رسالهی فلسفی | قاهره |
| رساله فیالوجود | رسالهی فلسفی | تهران، برلن و پونا |
| زیج ملکشاهی | جدولهای نجومی | پاریس |
| رساله فی کلیاتالوجود | رسالهی فلسفی | تهران، لندن و پاریس |
| نوروز نامه | رسالهی تاریخی | برلن و لندن |
منابع:
کتاب "حکیم عمر خیام به عنوان عالم جبر" به اهتمام غلامحسین مصاحب
مجله رشد برهان دوره متوسطه دو، دوره بیست و هفتم، شماره 103 و 106
