استاد ابوریحان محمدبناحمد بیرونی یکی از نوابغ روزگار و نمونهی کامل هوشمندی و بلند همتی ایرانی و از جمله بزرگترین دانشمندان دروهی اسلامی است. بیرونی ریاضیدانی بود زبردست و مبتکر که نجوم و فیزیک عصر خود را به حد کمال میدانست و در تاریخ و جغرافیای ریاضی و گاهشماری و زبانشناسی تبحر داشت. او تقریبا در همهی علوم رایج زمان خود به استثنای کیمیا(شیمی) به تحقیق میپرداخت. همچنین گردشگر زیرکی بود که سنتها و عقاید سرزمینهای گوناگون را مینگریست و بدون تعصب دربارهی آنها قضاوت میکرد. ایشان از خانوادهای ایرانی و احتمالا شیعی مذهب در سال 362 هجری قمری در بیرون خوارزم به دنیا آمد. استاد از آغاز جوانی به تحقیق و تالیف کتاب میپرداخت و با دانشمندان دیگر مانند ابوعلی سینا نامهنگاری علمی داشت.طبق نوشتههای ایشان، در سال 387 و در زمان سکونت در خوارزم، با ابوالوفا بوزجانی(که در آن هنگام در بغداد بوده) به وسیلهی نامهنگاری، قرار رصد ستارگان را گذاشته بوده است. زمانی که در درباره سلطان محمود غزنوی، شغل رسمی منجمی را داشت و در بیشتر لشکرکشیهای سلطان محمود به هند در کنارش بود، از این مسافرتها استفاده میکرد و با علمای آن سرزمین گفتگو داشت. در این زمان، علوم اسلامی و یونانی را به آنان میآموخت و در عین حال، زبان سانسکریت و بعضی لهجههای محلی هند و فلسفه و معارف هندیان را میآموخت. بیرونی که با لهجهی ایرانی خوارزم تربیت شده بود و زبان فارسی را در گفتگوهایش به کار میبرد، به علت امکانات فراوان علمی زبان عربی، ترجیح میداد که در آثار علمی خود از زبان عربی استفاده کند. با این حال، یکی از کتابهای خود را هم به فارسی و هم به عربی نوشته است. استاد در یکی از کتابهایشان به نام «التفهیم» که کتابی در زمینهی ریاضیات و اخترشناسی است، مینویسد: " ... و این یادگار همچنین کردم مر «ریحانه بنتالحسین الخوارزمی» را که خواهندهی آن بود ...". گویا خانمی علاقمند به یادگیری ریاضیات بوده است و ابوریحان بیرونی، کتاب «التفهیم» را به همین منظور برای او نوشته است. ابوریحان، نام خود را هم از «ریحانه» گرفته است و «ریحانه» بعدها همسر ایشان شد.
گزیدهای از نوشتههای کوتاه ابوریحان:
«تعصب، چشمهای بینا را کور میکند و گوشهای شنوا را کر میسازد و شخص را معتقد به اموری میکند که خرد و دانش، آن را گواهی نمیدهد.»
«برهان(اثبات) برای یک قضیه، به منزلهی جان در بدن است و بیگمان از به هم بپیوستن آنها، علم حاصل میشود.»
«با آنکه امت بر گمراهی، یکسخن نمیشود، چنان است که گویی همگان بر نیک شمردن ناپسندترین خویها و زیانمندترینِ آنها که آزمندی(حرص و طمع) نه بر راه درست آن است، گرد هم آمدهاند. در میان ایشان نمیبینی جز دستی که دراز است و از پستی خودداری نمیورزد و به شرم و حیا و بزرگمنشی باز نمیگردد. در این باره بر مرکب چشم و همچشمی سوارند و از هر فرصتی برای بیشتر نمودن این حرص و طمع بهره میگیرند و کار به جایی کشیده است که یکباره دانشها را ترک گفتهاند و به خدمتگزاران دانش بیزاری مینمایند.»
نمونهی اختراعات و اکتشافات ابوریحان:
«محاسبهی جَیب(سینوس) یک درجه برای نخستین بار»:
ابوریحان در باب چهارم از مقاله سوم کتاب «قانون مسعودی»(که برای امیر مسعود غزنوی غزنوی تالیف شده است)، این اکتشاف خود را با شرح و بسط کامل توضیح میدهد؛ به این صورت که 12 مقدمه یعنی 12 قضیه و شکل ریاضی را که همه، ساخته و پرداختهی فکر خود اوست طرح و اثبات کرده است. آنگاه محاسبه سینوس یک درجه را با توجه به همین مقدمات و از راه تثلیث زاویه نتیجه میگیرد. شایان ذکر است که غیاثالدین جمشید کاشانی نیز به این هدف نائل گردید که البته شیوهی کارش از ابوریحان متفاوت است.
«کشف چاه آرتزین»:
هرچند که اکتشاف این نوع چاه را به موسیو زله فرانسوی نسبت میدهند اما چند قرن قبلتر از وی، ابوریحان بیرونی در کتاب «آثار الباقیه»، منشأ آب چشمهها، علت تغییر مقدار آب چشمهها و خروج آب از چاههای آرتزین را براساس قانون ظروف مرتبطه بیان کرده است.
منابع:
کتاب «ابوریحان بیرونی، اختراعات و اکتشافات و فن نجوم» از استاد جلالالدین همایی
مجلهی دو ماهانه «آشتی با ریاضیات»، سال هفتم، شماره 4، شماره ردیف 30
کتاب «آموزش ریاضی» از استاد پرویز شهریاری، نشر مهاجر
